دیکته و درمان اختلالات دیکته نویسی در دوره ابتدایی

• مقدمه 

شنیدن و خواندن وسیله ایست برای پی بردن به افکار دیگران و گفتار و نوشتن وسیله ایست برای آگاه ساختن دیگران از مقاصد و افکار خود. بنابراین تمام کوشش هایی که در زمینه آموزش زبان در دبستان انجام می گیرد باید در جهت پرورش ارکان چهارگانه آن یعنی شنیدن – گفتن – خواندن و نوشتن باشد. اما سؤالی که در اینجا مطرح می شود این است که چرا دانش آموزان ما در املا ضعف دارند ؟ به روایتی اشکال کار در کجاست ؟ معلم؟ دانش آموز؟ و شاید هم خانواده ؟در این مقاله سعی نموده ام تا با استفاده از تجربیات خود و منابع مختلف پاسخی به پرسش مطرح شده بدهم و عوامل مختلف را بررسی و در نهایت راهکارهایی را ارائه نمایم.امیدوارم که تلاش کوچک من در جهت پرورش قوای ذهنی ، عواطف ، استعدادها و توانایی های کودکانمان مفید واقع شود.همه بر این باور اعتقاد دارند که خواندن نقش عمده ای در تقویت مهارت نوشتن دارد پس ابتدا عوامل ششگانه ی زیر را که به عنوان عوامل تأثیر گذار بر خواندن می باشد را ارائه می دهم و بعد از آن بحث دیکته و اختلالات آن را ادامه می دهم.

• عوامل ششگانه به عنوان عوامل تاثیر گذار بر آمادگی برای خواندن:

1. آمادگی جسمانی (تغذیه مناسب ، استراحت کامل،… )
2. آمادگی ادراک ( توانایی کودکان در تشخیص و تمیز حروف و صداها)
3. آمادگی شناختی ( میزان درک ، قدرت حل مسئله ، استدلال کردن و قابلیت مناسب هوشی و ذهنی )
4. آمادگی زبان ( از آنجا که اساس درک کودکان از مطالب نوشته شده در مهارت های زبانی نهفته است آمادگی زبان کودکان از اهمیت خاصی برخوردار است. )
5. آمادگی عاطفی (چگونگی احساس کودکان نسبت به خود ، مدرسه و دیگران و آمادگی عاطفی آنها در یادگیری خواندن بسیار مهم است. )
6. آمادگی محیطی- تجربی(کودکان باید معنی خوانده ها را از طریق گردش ، مشاهده طبیعت ، مسافرت ، محیط و دیدار آشنایان و … تجربه کنند.
   

• تعریف املا  

 املا کلمه ای است عربی و مصدر. این کلمه در ترجمه ی فارسی به معانی پرکردن، نویسانیدن دیگری را به تلقین، ازخود چیزی گفتن، مطلبی را تقریر کردن تا کسی بنویسد، نوشتن از تلقین دیگری،نوشتن مطلبی که دیگری تقریرکند، طریقه نوشتن کلمات، درست نویسی،نوشتن ترکیب حروف موافق قاعده ی رسم الخط استفاده شده است. {دهخدا،لغت نامه،ذیل کلمه ی املا}ریشه ی لاتین آن فرانسوی است و به معنی« مطلبی که کسی املا کند و دیگری بنویسد.»آمده است{ دهخدا،لغت نامه،ذیل کلمه ی املا}

اساسا املا یک درس نیست، بلکه نوعی آزمون درست نویسی است. معمولا بعد از املا ، اتفاق جدی برای آموزش درست نویسی نمی افتد. اگر قرار باشد میزان درست نویسی ( از نظر لغات ادبیات فارسی) سنجیده شود ، پس بسیار ضروری است که قبل از هر امتحانی ، آموزش مناسب و خوبی ارائه شود ؛ همانــــند درس های ریاضی، علوم و درس های دیگر. اما متاسفانه در خصوص امـــــلا چنین اتفاقی نمی افتد. معمول این است که معلم ، زنگ املا به دانش آموزان چیزهایی می گوید که آن ها باید بنویسند. حال قبل از آن ، آیا هیچ آموزشی داده است یا خیر، خود جای سوال و بررسی است.

•  مشکلات دیکته نویسی

1. به کودک پند و اندرز می دهند و از آنان کوشش بیشتری را طلب می کنند.
2.  کودک را تحقیر، سرزنش و موءاخذه می کنند.
3. به سرزنش و انتقاد از معلم می پردازند .
4. هر کدام از والدین ، والد یا عضو دیگری از خانواده را مقصّر می شمارند .
5. میزان تکالیف خانه و مدرسه را که به نوعی به درس دیکته مربوط می شود ، افزایش می دهند.
6. از کودک می خواهند شکل صحیح کلماتی را که در نوشتن آن مرتکب اشتباه شده است ، بارها بنویسد .
7. از دانش آموزان می خواهند یک جمله بنویسد، که در آن ، شکل صحیح کلمه ای که در دیکته غلط نوشته است ، به کار رود .
8.  از وی می خواهند تا واژه ی درست مورد نظر را ، یا فقط حرفی از آن را که قبلاً غلط نوشته شده است ، با رنگ قرمز ، یا مشخص دیگری چند بار بنویسد تا در ذهنش پایدار بماند.

•  علل نارسا نویسی
  

1.  عدم مهارت های پایه ای مانند چرخاندن ، فشاردادن ، گرفتن و امثال آن .
2. عدم رشد مهارت ها و هماهنگی های حرکتی و حرکت های ظریف ، که برای نوشتن ضروری هستند .
3.  عدم هماهنگی چشم و دست .
4.  عدم حرکت مناسب انگشتان
5.   عدم توانایی کنترل بازو ، دست و عضلات انگشتان .
6.   عدم یادگیری مفاهیم پایه ای مانند : بالا ، پایین ، زیر ، رو .
7.   وضعیت قرار گرفتن نامناسب کاغذ و بدن به هنگام نوشتن .
8.  فاصله ی نامناسب سر کودک با کاغذ به هنگام نوشتن .
9.  استفاده از میز و صندلی و مداد نامناسب .
10.  در دست گرفتن مداد به صورت نامناسب

• راه های برطرف کردن نارسا نویسی 

1.  در اختیار قرار دادن روان نویس برای رسم خطوط
2.  تهیه وایت برد کوچک برای نقاشی و رسم خط
3.  اصلاح وضع نشستن کودک.
4.  راست قرار دادن کاغذ و دفتر
5. اصلاح قلم به دست گرفتن و انتخاب نوع مداد (که بهترین و درست ترین روش به دست گرفتن قلم این است که قلم بین دو انگشت شست و نشانه قرار گیرد و انگشت سبابه تکیه گاه قلم گردد.)
6. تقویت عضلات انگشتان به کمک (خمیربازی –  مچاله کردن کاغذ – استفاده از قیچی و بریدن کاغذ ، باز و بسته کردن دکمه ، زیپ ، بند کفش – ورزش انگشتان – رسم خطوط بر روی شن و ماسه – پر کردن شکل نقطه چین – کامل کردن شکل کلمه – نوشتن بین دو خط)
7.  تقویت هماهنگی چشم با دست با روش های (در حلقه انداختن توپ – ماهی گیری – کوبیدن میخ – تیراندازی – چسبانَک و توپ – پیچاندن نخ دور قرقره – حمل استکان با لیوان آب –  عمود نگه داشتن چوب – بریدن اشکال – تیله بازی – یک قل دو قل – دوختن)

•   راه های برطرف کردن وارونه نویسی 

تعداد کمی از دانش آموزان برخی واژه ها را در دیکته نویسی به شکل وارونه و قرینه می نویسند . ( جدول شماره 1 ) این مشکل در سنین قبل از دبستان و حتی در پایه ی اول ابتدایی نیز رخ می دهد. که امری طبیعی است .اما اگر با گذشت چند ماه باز تکرا ر شود ، می توان برای رفع این مشکل تمام فعالیت هایی را که برای درمان نارسایی مفید است را اجرا کرد . علاوه بر آن می توان فعالیت های زیر را نیز انجام داد .

1.  تن آگاهی . ( اعضای بدنش را نام ببرد .)
2.  تقلید کودک از حرکات آدم رباتی .( می توان با استفاده از مقوا و ساخت آدمک نیز این حرکات را از کودک خواست .)
3. معلم می تواند حرکاتی را اجرا کند و از دانش آموز بخواهد آن ها را تکرار کند .
4. 4 می توان آزمون 5 فراستیگ را انجام داد .( کشیدن تصاویر بالای نقطه چین در پایین خط فرضی .)

•  راه های تقویت ادرا ک نقش از زمینه 

1. اجرای آزمون 4 فراستیگ . ( با طراحی تصاویر مشابه از او می خواهیم تا دور شکل خاصی را که تعیین می کنیم دایره بکشد .)
2. روی کارت حروف الفبا را در جهات مختلف می نویسیم و از آن ها می خواهیم که بدون چرخاندن کارت یکی از حروف را که ما تعیین کرده ایم دورش دایره بکشد . )
3. تصاویر پنهان در بعضی از نقاشی ها را بیابد .
4. روی کارتی حروفی را در هم می نویسیم و از دانش آموزان می خواهیم که حروف مورد نظر را پیدا کند .

در یک صفحه از کتاب درسی دور حروف خاصی خط بکشند .

•  اکمال دیداری :

این مهارت به توانایی بازشناسی یک چیز ، بدون اینکه کل آن نشان داده شود اطلاق می شود .

 راه های تقویت اکمال دیداری 

1. روی کارت هایی حروف را سایه دار یا ناقص می نویسم و از دانش آموزان می خواهیم آن ها را بازشناسی کنند .
2. اشکال ناقص هندسی را تکمیل کنند .
3. طراحی حیوانات ناقص را کامل کنند .

•   هماهنگی دیداری حرکتی:

این مهارت به توانایی هماهنگ ساختن دیدار از شیء و حرکت قسمت های مختلف بدن گفته می شود .

•   راه های تقویت هماهنگی دیداری حرکتی :  

1. اجرای آزمون 5  فراستیگ
2. کامل کردن تصاویر نقطه چین .
3. کپی کردن تصاویر مختلف توسط دانش آموز

•   حافظه ی توالی دیداری 

 این مهارت به توانایی یاد آوری آن چه دیده ایم ، به همان ترتیبی که بوده ، مربوط می شود . دانش آموزانی که از این مهارت به اندازه ی کافی برخوردار نیستند ، در تجسم و ترتیب و توالی حروف دچار مشکل می شوند . به عنوان مثال ، « دارد » را « دادر » می نویسند.

•  راه های تقویت حافظه ی توالی دیداری 

1. سه یا چهار نفر را به دانش آموزا معرفی می کنیم و از او می خواهیم به همان ترتیب آن ها را نشان دهد و نام ببرد .
2. حرکاتی را انجام می دهیم و دانش آموز  آن ها را تکرار می کند .
3. روی کارت حروفی را می نویسیم و از دانش آموز می خواهیم بعد از مخفی کردن کارت ، حروف را از راست به چپ به ترتیب بگوید .
4.  تمرین قبلی را با کلمات تکرار می کنیم
5. در حیاط مدرسه تعدادی مربع می کشیم و داخل آن ها تعدادی حروف می نویسیم ، یکی از دانش آموزان به ترتیب از روی مربع ها عبور می کند و دانش آموز مورد نظر حروف هر مربع را می خواند .

•  دید واگرا:

دانش آموز فقط به یک نقطه یا یک کلمه نگاه می کند ولی کلمات مجاور آن را نیز می بیند.

•   دید همگرا :

دانش آموز به یک کلمه یا یک شی آنقدر متمرکز می شود که اشیاء اطراف آن را مبهم و غیر واضح می بیند.

•   دید دو چشمی :

این گونه دانش آموزان به علت چپ چشمی ، یعنی فقدان هماهنگی دو چشم به این جهت که کانون عدسیهای چشم ها با هم تطابق ندارند تصاویر را دوتایی می بینند و در حافظه دیداری آنان تصویر دوتایی ثبت می شود لذا در نوشتن دیکته دچار مشکل می شوند.

•   حساسیت شنیداری  :

برخی از غلط های دیکته مثل ( مسواک – مسباک ) و ( زنبور – رمبور ) به حساسیت شنیداری دانش آموز مربوط می شوند . یعنی کودک در شنیدن صداها حساس نیست .

•   راه های تقویت حساسیت شنیداری   

1. تشخیص صداها از یکدیگر (ضبط صداهای مختلف)
2. دادن املا از صداهایی که دانش آموز بر آنها حساس نیست به عبارتی دیگر یعنی کلماتی را که بچه ها حساسیت دارند را به آنها املا نگوییم.
3. شنیدن انواع صدا با تن های مختلف (صدای ضبط را بالا و پایین بکنیم)
4.  پرهیز از شنیدن صداهای بلند
5. تقویت مهارتهایی برای رفع جا انداختن کلمات مثل خواندن – ابتدا متن را برای بچه ها می خوانیم تا گوش آنها آن صداها و کلمات را بشنوند.
6. چشم دانش آموز را می بندیم و از فردی دیگر می خواهیم تا نام او را بگوید و او تشخیص بدهد که چه کسی او را صدا کرده است.
7.  گوش کردن به رادیو با صدای بسیار کم به طوری که به زحمت قابل شنیدن باشد.

• پرورش دقت:

 بسیار برای ما اتفاق افتاده است که دانش آموزانی در نوشتن برخی واژه ها دقت کافی را ندارند و شاید سرکشی را کم گذاشته اند، ویا برعکس جایی که نیاز به سرکش نیست ، سرکش گذاشته اند . البته این مشکل در موارد دیگر نیز وجود دارد و فقط در مورد سرکش اتفاق نمی افتد .دانش آموزی که بی دقت است . معمولاً جز دانش آموزان زرنگ و عالی است بنابراین باید اکثر اوقات به او تذکر داد.

•   راه های تقویت دقت 

1. دو تصویر که اختلاف جزئی دارند را به دانش آموزان نشان می دهیم تا تفاوت های دو تصویر را بگویند .
2. روی کارت هایی واژه هایی را به طور ناقص می نویسیم تا دانش آموز آن را کامل کند .3
3. تمرین قبلی را این بار با نوشتن حروف اضافه برای یک واژه با دانش آموز اجرا می کنیم ، تا حرف اضافی را حذف کند .
4. دیکته ی دانش آموزان را به یکدیگر می دهیم تا تصحیح کنند .
5. برای ترمیم نقیصه ی جا انداختن برخی حروف یا نقطه یا کم و زیادی دندانه های حروف یا جابه جا گذاشتن نقطه ها دو شکل مشابه که اختلاف جزئی دارند را به دانش آموز می دهیم ، تا تفاوت ها را بیابد .

•  مشکلا ت مربوط به آموزش  

 برخی از واژه هایی هستند که دانش آموز به علت نبود آموزش کافی و صحیح آن ها را غلط می نویسند . ( تجربها – تجربه ها ) ، ( بنده گان – بندگان ) ، ( دیدنه پدر – دیدن ِ پدر )

•  راه های تقویت مشکلا ت مربوط به آموزش 

1.  استفاده از روش آموزگار اگر مربیان دیگری با کودک کارمی کنند.
2. استفاده معلم از روش های جدید .

•  مشکلات مربوط به « ِ- » یا « ه »  

بسیاری از دانش آموزان درنوشتن صدای «- ِ » در انتهای کلمه دچارمشکل می شوند یعنی واژه های( دیدنِ – نامِ ) را ( دیدنه – نامه ) می نویسند و برعکس واژه های ( نامه – رفته ) را به صورت ( نامِ – رفتِ ) می نویسند . بسیاری از راه کارها برای رفع این مشکل به کار گرفته شده است ، اما بهترین راه کار این است که برای بچه ها توضیح دهیم که بعضی وقت ها واژه ای را می گوییم که نشان دهنده ی اسامی برخی چیزهاست ( مثل : نامه – خانه ) که شما منتظر نیستید معلم آن واژه را ادامه دهد. اما بعضی از واژه ها هستند که بعد از گفته شدن شما منتظر هستید که معلم آن کلمه را ادامه دهد زیرا آن کلمه به تنهایی ، مقصود معلم را نمی رساند .( مثل : مدادِ – کیفِ )

•   اُ – استثنا  

 یکی دیگر از مشکلات آموزشی که موجب نوشتن غلط می شود نوشتن صدای «اُ » است . واژه هایی مثل خوراک و خوش را ممکن است دانش آموز به صورت خُراک و خُش بنویسد .چون تعداد این واژه ها کم است می توان با نوشتن روی مقوا آن ها را در دید دانش آموزان قرار داد .یعنی از حافظه ی بصری آنان استفاده کرد .

همچنین در مورد نوشتن واژه های ( خواهر – خواب ) و امثال آن با گفتن داستانی در مورد حروف ، آنان را توجیه کرد ، مثلا داستان حرف « و » که لال است و صدایش در نمی آید ، اما بسیار دوست علاقه مند است که لااقل در برخی واژه ها حضور داشته باشد .

•   نتیجه 

خواندن و نوشتن مهمترین عامل در انتقال افکار و عواطف انسان به شمار می رود . بنابراین لزوم توجه به این دو مقوله بر هر انسان روشن فکری کاملا آشکار است . در دوره ی دبستان اکثر معلمان برای تقویت مهارت نوشتن دانش آموزان وقت زیادی را صرف می کنند . والدین نیز نسبت به این مسئله کاملا حساس اند ، و در صورت بروز این مشکل انگشت اتهام را به سوی معلمین عزیز ،خود دانش آموزان و یاعوامل مختلف دیگر دراز می کنند . اما نکته ی اساسی در اینجا این است ،که ما اصولا سعی می کنیم هنگام بروز این مشکل با دادن تکالیف متعدد برای دانش آموزان این مشکل را حل کنیم . درصورتی که اگر کمی تامل کنیم به این نکته کاملا واقف خواهیم شد که مشکل همه ی دانش آموزان یکسان نیست . بنابراین دادن یک سری تکالیف تکراری به همه ی دانش آموزان یک اشتباه بزرگ است . آنچه باید به آن توجه نمود این است که، مشکلات دانش آموزان در یک مدت زمان خاصی بررسی شود. سپس با توجه به نوع مشکل برای هر دانش آموز تکالیف مشخص داده شود . شاید هم مشکل اصلی خود ما باشیم که روشی را اشتباه به کار گرفته ایم. که بازنگری در آن خالی از لطف نیست . « خشت اول گر نهد معمار کج ، تا ثریا می رود دیوار کج »

 تهیه و تائید توسط : سحر بشکنی _ آموزگار پایه دوم