بزرگترین دغدغه نظام های آموزشی در مورد ارزشیابی در فضای مجازی، مسئله اخلاق در ارزشیابی و در نتیجه قضاوت عادلانه در مورد میزان کسب شایستگی‌های دانش‌آموزان خواهد بود. در آزمون‌ها و ارزشیابی‌های فضای مجازی برخلاف فضای واقعی، به دلیل ماهیت آن یعنی کمتر بودن مراقبت‌ها و کنترل‌های معلمان و اولیاء مدرسه، احتمال بروز رفتارهای غیر اخلاقی بسیار بیشتر است.
دکتر زهرا مهربان، دانشیار پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش در یادداشتی که در اختیار خبرگزاری مهر قرار داد به تشریح فرایند ارزشیابی تحصیلی دانش آموزان توسط معلمان پرداخت که متن آن به شرح زیر است:
سال تحصیلی جاری در حال وارد شدن به مرحله‌ای است که به اجرای ارزشیابی‌های پایانی نزدیک می‌شویم و با توجه به اینکه احتمال باز گشایی مدارس تا پایان سال تحصیلی 1399-1389 بسیار کم است و معلمان و مدارس ملزم هستند که برای پرونده آموزشی دانش‌آموزان خود در سال تحصیلی جاری تعیین تکلیف نمایند، در نتیجه یکی از موضوعات پرچالش پیش‌روی جامعه آموزشی، چگونگی برگزاری آزمون‌های پایانی و قضاوت عادلانه در مورد میزان شایستگی‌های کسب شده توسط دانش‌آموزان در طول سال تحصیلی‌ای است که نزدیک به نیمی از آن به صورت مجازی برپا شده است. بنا بر اصل فاصله‌گذاری اجتماعی که همچنان به قوت خود برای مراکز آموزشی برقرار است، در پایه‌های تحصیلی (اول تا یازدهم) که نمرات آزمون پایانی نقش بسیار تعیین کننده‌ای در آینده تحصیلی دانش‌آموزان (از جمله کنکور سراسری) ندارد، معلمان به اجبار باید ارزشیابی در فضای مجازی را اجرا نمایند. رخدادی که جامعه آموزشی ایران تا کنون تجربه‌ای در مورد آن نداشته است، دقیقاً همانند اولین تجربه در مورد کلاس‌ها و مدارس مجازی که در حال گذر است و هر روزِ آن برای معلمان، اولیاء مدارس، دانش‌آموزان، اولیاء دانش‌آموزان، و سیاسگذاران نظام آموزش و پرورش سرشار از تجارب سازنده، و البته ناموفق بوده است.
مسئله آموزش مجازی در بحران بیماری کووید 19 به‌قدری چالش‌برانگیز گردیده است که نیازهای آموزشی جدیدی برای فضای مجازی را ایجاد نموده است. به این منظور نهاد بین المللی یونسکو برنامه‌های متعددی را تحت عنوان راه حل‌های یادگیری از دور معرفی نموده است. که شامل معرفی تعدادی از سامانه‌های مدیریت یادگیری دیجیتال، ابزارهای ایجاد محتوای یادگیری دیجیتال برای معلمان، سامانه‌های تهیه شده برای استفاده در تلفن‌های همراه، سامانه‌های با قابلیت برون‌خط قوی، سکوهای برخط دوره گسترده باز (MOOC)، محتوای یادگیری خود هدایتی، سکوهای همکاری پشتیبان ارتباط زنده و ویدیویی می‌باشد. لازم به ذکر در برخی از این دسته‌بندی‌ها برنامه‌هایی به ارزشیابی غیرحضوری اختصاص دارند.
اگر به محدودیت‌ها و الزامات و تهدیدهای به وجود آمده به واسطه بیماری کووید 19 در حوزه آموزش به دقت نگاه کنیم متوجه می‌شویم که تهدیدهای ایجاد شده برای جامعه آموزشی، فرصت‌هایی را برای تجربه ورزی به وجود آورده است که بدون تردید هیچگاه، هیچ نظام آموزشی در جهان جسارت چنین تجربه‌ورزی را در این مقیاس بزرگ نداشته است. در نظام آموزش و پرورش کشور جمهوری اسلامی ایران نیز علیرغم تمامی کاستی‌ها و نقاط ضعف آموزشی در این بحران که ناشی از عدم آمادگی و آینده‌نگری برای مقابله با آن بوده است، خوب یا بد، موفق یا ناموفق، راضی با ناراضی در حال پشت سر گذاشتن آن و رسیدن به اتمام سال تحصیلی جاری هستیم.
بدون شک آخرین مرحله ماراتون آموزشی، یعنی اجرای ارزشیابی و قضاوت در مورد شایستگی‌های دانش‌آموزان آن‌هم در کلاس‌های مجازی به عنوان اولین تجربه در مقیاس ملی نیز خالی از خطا و اشتباه نخواهد بود، ضمن اینکه تجارب دست‌اندرکاران نظام آموزشی در این رخداد، بسیار با ارزش خواهد بود زیرا داده‌های به دست آمده در صورت یک پیمایش میدانی می‌تواند تجارب موفقیت آمیز، ناموفق، ابتکارات فردی معلمان، تلاش‌های سیاستذاران آموزشی، تاثیرات روانی چنین رویکردی بر دانش‌آموزان و خانواده‌های آن‌ها را به تصویر بکشد که بدون شک در برنامه‌ریزی‌های آتی آموزش‌های مجازی بسیار مفید خواهد بود. در نتیجه باید از این فرصتِ به اجبار پیش‌آمده، حداکثر استفاده را نمود.
بزرگترین دغدغه نظام های آموزشی در مورد ارزشیابی در فضای مجازی، مسئله اخلاق در ارزشیابی و در نتیجه قضاوت عادلانه در مورد میزان کسب شایستگی‌های دانش‌آموزان خواهد بود. در آزمون‌ها و ارزشیابی‌های فضای مجازی برخلاف فضای واقعی، به دلیل ماهیت آن یعنی کمتر بودن مراقبت‌ها و کنترل‌های معلمان و اولیاء مدرسه، احتمال بروز رفتارهای غیر اخلاقی بسیار بیشتر است. نمونه‌هایی از این رفتارها در فرآیند
اجرای آزمون‌ها در فضای مجازی می‌توانند کمک گرفتن از افراد ثالث، به اشتراک گذاری پاسخ‌ها بین دانش‌آموزان یک کلاس به روش‌های گوناگون، استفاده از مواد و منابع آموزشی به هنگام آزمون و… باشد.
آزمون‌ها و ارزشیابی‌های برخط از دانش‌آموزان را در دو شکل کلی آزمون‌های برخط همزمان و آزمون‌های برخط ناهمزمان قابل اجرا می‌باشند. در نوع اول دانش‌آموزان و معلم هر دو همزمان در فضای مجازی حاضر بوده و در حال تبادل اطلاعات می‌باشند و در نوع دوم دانش‌آموزان و معلم هر دو همزمان در فضای مجازی آزمون حاضر نمی‌باشند ولی اطلاعات به طور برخط مبادله می‌گردد. کاملاً بدیهی است در شکل دوم احتمال بروز رخدادهای غیراخلاقی محتمل‌تر می‌باشد، لذا آزمون‌های برخط همزمان شیوه‌ی مناسب تری برای ارزشیابی در فضای مجازی می باشند.
از آنجایی که معلمان عزیز در طول چند ماه اخیر آموزش‌ها در کلاس‌های مجازی، آزمونک‌هایی را از دانش‌آموزان خود گرفته‌اند. تجاربی در برگزاری آزمون‌های مجازی کسب کرده‌اند. اگر چه در سال تحصیلیِ در حال گذر، تعطیلی‌های مکرری به واسطه بحران‌های مقطعی فرآیند آموزش را منقطع نموده است، و بحران اخیر مدارس را به تعطیلی کامل کشانده است، ولی خوشبختانه دانش‌آموزان و معلمان فرصت کنارهم‌بودن در نیم سال تحصیلی را داشته‌اند و در این مدت معلمان قادر بوده‌اند از دانش‌آموزان خود شناخت آموزشی کافی داشته باشند، که این شناخت می‌تواند به معلمان در قضاوت عادلانه شایستگی‌ها در فضای مجازی تا حدودی مددرسان باشد.
گزارش‌ها و شواهد میدانی نشان داده‌اند که معلمان عزیز از برنامه‌های کاربردی متعدد و متنوعی برای ارزشیابی به همراه فنون معلمی خود به‌گونه‌ای استفاده می‌نمایند که علاوه بر قابلیت کم کردن رفتارهای غیراخلاقی، از قابلیت‌های دیگری همچون رایگان بودن، نصب و راه‌اندازی ساده و بدون دردسر، برنامه‌های مجاز بدون نیاز به فیلتر شکن، کاربرد در تمامی گوش‌های همراه با سیستم‌عامل‌های موجود و قابلیت حمایت از زبان فارسی را نیز برخوردارند. همچنین این گزارش‌ها نشان داده‌اند که معلمان پس از شناسایی برنامه‌های کاربردی برای آموزش و ارزشیابی مجازی، پس از ارزیابی میزان کارایی آن، در صورت برآورده سازی نیازهای آموزشی در یک ارزشیابی قابل قبول، ضمن معرفی این برنامه‌ها در گروه‌های اجتماعی ویژه معلمان، قابلیت‌ها و توانمندی‌ها و ضعف‌های این برنامه‌ها را با همکاران خود به اشتراک می‌گذارید. به‌عبارتی معلمان نشان دادند که در عرصه استفاده از فنون آموزشی مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباط نیز حرفه‌ای عمل کرده‌اند. بر اساس این گزارش‌ها، معلمان مسئولانه و با آگاهی از خطراتی که صحت برونداد قضاوت‌های ارزشیابی را تهدید می‌نماید، تا کنون از راهکارهایی استفاده نموده‌اند که احتمال بروز این خطرات را کاهش می‌دهد که برخی از این راهکارهای اعمالی توسط معلمان به شرح زیر می‌باشند.
اجرای حضور و غیاب دانش‌آموزان همانند آزمون‌های حضوری از طریق سامانه‌های برخط به منظور مشخص شدن تعداد دانش‌آموزان حاضر در ارزشیابی
ارائه تعداد سوالات محدود با مدت زمان محدود (حداکثر 15 دقیقه) و ارائه تصویر برگه پاسخ‌نامه پس از اتمام زمان (آزمون‌های نوشتاری مانند ریاضی و سایر دروس از دوره دوم ابتدایی تا متوسطه دوم). معلمان عزیز به تجربه در همین مدت کوتاه آموزش‌های مجازی دریافته‌اند که هر چقدر زمان آزمون‌ها کوتاه تر باشد احتمال بروز رفتارهای غیراخلاقی در فرآیند ارزشیابی نیز کمتر بوده است؛
طراحی چند دسته سوال متفاوت با مدت زمان محدود (حداکثر 15 دقیقه) و توزیع آن بین دانش‌آموزان و ارائه تصویر برگه پاسخ‌نامه پس از اتمام زمان (آزمون‌های نوشتاری مانند ریاضی و سایر دروس از دوره دوم ابتدایی تا متوسطه دوم)؛
طراحی سوالات اختصاصی برای هر دانش‌آموز با مدت زمان محدود (حداکثر 15 دقیقه) و ارائه تصویر برگه پاسخ‌نامه پس از اتمام زمان (آزمون‌های نوشتاری مانند ریاضی و سایر دروس از دوره دوم ابتدایی تا متوسطه دوم).
برگزاری آزمون‌های برخط همزمان با تبادل صدا و یا صدا و تصویر با تک تک با دانش‌آموزان در زمان‌های تعیین شده از قبل (آزمون‌های دوره اول و دوم ابتدایی به جز درس ریاضی) در صورت کم‌جمعیت بودن کلاس‌ها؛ طراحی سوالات چند گزینه‌ای متفاوت برای دانش‌آموزان با استفاده از برنامه‌های در دسترس مانند کوییز ربات‌ها و…
یکی از برنامه‌های کاربردی متداول در ایران که در اجرای آزمون برخط همزمان می‌تواند مورد استفاده قرار می‌گیرد، برنامه کاربردی واتس‌اَپ می‌باشد. این برنامه اخیراً، برای رقابت با برنامه کاربردی زوم و قابلیت جدید فیس بوک، قابلیت‌هایی را به وجود آورده است که امکان ارتباط تصویری با 8 کاربر به طور همزمان را میسر ساخته است. این قابلیت موجب می‌گردد این برنامه علاوه بر کاربرد برای جلسات کلاسی برخط همزمان با تعداد کم، بتواند در آزمون‌های برخط همزمان جهت برگزاری آزمون‌های شفاهی و همچنین آزمون‌های نوشتاری با حضور معلم و 7 نفر از دانش‌آموزان، ابزار بسیار کارآمدی باشد. استفاده از ویژگی این برنامه برای آموزگاران دوره اول ابتدایی ضمن تهیه یک برنامه‌زمان‌بندی برای دانش‌آموزان کلاس توصیه می گردد. با کمک ویژگی این برنامه، نقش مراقبتی معلمان در جلسات آزمون غیر حضوری تکمیل می‌گردد و قضاوت در موردپیشرفت آموزشی و شایستگی‌های کسب شده دانش‌آموزان توسط معلم را موثق‌تر می‌سازد.
علیرغم تمامی این تلاش‌ها از سوی معلمان و بهره‌گیری از برنامه‌های کاربردی جهت مراقبت از برقراری عدالت و اخلاق در فضای آموزش و آزمون مجازی، لازم است که سیاستگذاران آموزشی برای اجرای صحیح آموزش و آزمون در فضای مجازی و نهادینه کردن اخلاق در فضای آموزش مجازی، با تصویب قوانین فضای آموزش مجازی (همانند قوانین و مقررات آموزش‌ها و آزمون‌های حضوری) حمایت‌های قانونی برای اجرای صحیح این شکل از آموزش‌ها را فراهم آورند. تصویب و اجرای قوانینی از این دست موجب می‌گردد که نگاه جامعه به این گونه از آموزش، تغییر نماید و به این باور معتقد گردند که اجرای فرآیند آموزش مجازی بسیار جدی است و همانند آموزش‌های حضوری در صورت مراقبت و حفظ سلامت آن، قابل اعتبار و اتکاء می‌گردد. بدیهی است که نگاه قانونی متولیان آموزش به این نوع از آموزش مطالباتی را از ذی نفعان این شکل از آمورش به دنبال خواهد آورد.
از آنجایی‌که کلاس‌های درس به خانه دانش‌آموزان منتقل شده است، رفتار اخلاقی و مراقبتی والدین و اعضای خانواده در صحت و سلامت برگزاری آموزش‌ها و آزمون‌های مجازی بسیار تاثیر گذار است، چرا که در این نوع آموزش، اولیاء دانش‌آموزان به‌عنوان اولیاء جدید در مدرسه مجازی ایفای نقش می‌کنند و جای خالی حضور فیزیکی معلمان و اولیاء مدرسه را پر می‌کنند. لذا فرهنگ سازی و مشخص ساختن نفش خطیر و حساس اولیاء در فرآیند آموزش مجازی، یه عنوان یکی از رسالت‌های فرهنگی است که بر دوش رسانه‌ها، جامعه‌ی آموزشی و سایر نهادها با طراحی و اجرای برنامه‌هایی در این مورد، سنگینی می‌نماید.
تهییه شده توسط : معصومه سادات رضوی زاده _ معاون آموزشی