مقدمه
موفقیت تحصیلی دانش آموزان از موضوعات مهمی است که تحت تأثیر عوامل مختلفی است .درمطالعات اخیر نقش نشاط و شادکامی بر پیشرفت های تحصیلی مورد توجه قرار گرفته است. نشاط و شادابی در مدرسه باعث رشد و شکوفایی در همه ی ابعاد وجودی یک دانش آموز می شود. در محیط شاد، ذهن انسان پویا، زبانش گویا و استعدادش شکوفا می گردد. در قرن جدید سرلوحه ی تعلیم و تربیت در یک جمله خلاصه شده است. «شوق زندگی کردن را به دانش آموزان بیاموزیم» پس باید معتقد باشیم که در حقیقت رشد پایدار ما در گرو شادی پایدار است و این شادی باید در مدارس ایجاد و مدیریت شود وتمام دست اندر کاران آموزش وپرورش باید تلا ش کنند مراکز آموزشی را به محیط شاد وجذاب تبدیل کنند.
در بهشت جایی است که به آن خانه شادی گفته می‌شود، هیچ کس به آن وارد نمی‌شود مگر آنکه موجب شادی کودکان بتوانند حس کنجکاوی فراگیران را تحریک کنند و آنها را به سوی خود جذب نماید، این محیط برای آنها نشاط آور تحصیلی آنها ارتقاء یابد. برای دستیابی به تحقق آرمان های مربوط به شاداب سازی مدارس جهت پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان، باید تحولات جدی در نگرش مدیران و مسؤولان نظام آموزش و پرورش و برنامه‌ریزی‌های و شاداب خواهد بود. بنابراین لازم است والدین و مربیان و همه دست اندرکاران آموزش و پرورش با همکاری و تعامل، تلاش خود را بکار گیرند تا مراکز آموزشی را به محیط‌هایی با نشاط و جذاب برای دانش‌آموزان تبدیل کنند تا پیشرفت آموزشی مطابق با استانداردهای جهانی ایجاد نمود. دنیای صنعتی امروز و پیچیده شدن روابط، میزان ناکامیها و فشارهای روانی مردم رو به افزونی گذاشته و زندگی را به کام برخی تلخ کرده است. افراد دیگر به ارضای نیازهای اولیه راضی نیستند و نیازهای جدیدی بر گستره ی نیازهای قبلی پا بر عرصه وجود گذاشته است. در این بین دانش‌آموزان از این قاعده مستثنی شده باشد.» پیامبر اکرم(ص) امروزه شادابی و نشاط فضای آموزشی نقش و جایگاه برجسته‌ای در مبحث کیفیت و برنامه‌ریزی آموزشی دارد. به طوری که شور و شوق به تحصیل، فعال شدن حس کنجکاوی و افزایش خلاقیت دانش‌آموزان ارتباط نزدیکی با وضعیت محوطه آموزشی آنها دارد. ایجاد محیط آموزشی با نشاط برای دانش‌آموزان سال‌هاست که به عنوان یک دغدغه جدی نزد سیاست‌گزران و برنامه ریزان آموزش و پرورش مطرح شده است. این مسأله یکی از نیازهای اساسی دانش‌آموزان در مقاطع مختلف تحصیلی است، زیرا کودکان بسیار بصری هستند. آنها از محیط و فضاهایی که نشاط و شادابی را القاء کند، لذت می برند و به دلیل افزایش انگیزه‌ها، پیشرفت‌های چشمگیری در زمینه‌های علمی خواهند داشت. اگر امکانات، تسهیلات و برنامه‌ریزی‌های دقیق و متناسب آموزشی نبوده و نسبت به نسل‌های قبل تکالیف پیچیده‌تر بر عهده داشته و ملزم به رعایت برنامه‌ریزی‌های نوین آموزشی می‌باشند. گاهی شکستها و ناکامیها باعث دلسردی آنان در حل مسائل می‌شود و در واقع درماندگی آموخته شده ایجاد می‌شود. به نظر میرسد، شکستها کمتر باعث بروز عاطفه منفی در افراد شاد می‌شود و هر شکست با خوشبینی تجربه‌ای برای رسیدن به پیروزی تلقی میگردد، اما شادی، خصوصیتی است که تحت تأثیر ویژگیهای سرشتی و شخصیتی فرد خصوصاً درون‌گرایی و برون‌گرایی قرار دارد.
شادی از طرف دیگر تحت تأثیر تجارب و یادگیری نیز قرار دارد. در واقع شادی همانند ثروتی است که می‌توان آن را از دست داد و یا اینکه بر آن افزود. با استفاده از روش‌های شادی بخش در جریان آموزش و برنامه‌ریزی آموزشی فراگیران، می‌توان علاوه بر ایجاد محیطی رضایت بخش برای دانش‌آموز، با بسیاری دیگر از مشکلات از جمله میزان غیبت، دیرآمدگی، بی‌حوصلگی و کسالت در کلاس درس، امراض جسمی و روحی و در نهایت مسأله افت تحصیلی، مقابله شود و محیطی فراهم شود که امکانات فراگیری مؤثر دانش‌آموز در نظر گرفته شود. لذا توجه به تأثیر روش‌های شادی بخش در برنامه‌ریزی آموزشی دوره‌های مختلف تحصیلی ضروری به نظر میرسد.
از آنجایی که نشاط، تحرک، پویایی، شادابی از ویژگیهای نسل امروز است و موافق طبع و مقتضیات فطری اوست، خمودگی، سستی، انزوا، بی تحرکی، غمناکی، پژمردگی، آفت بزرگ و مانع عظیم رشد و شکوفایی و خلاقیت و کارآمدی نسل جوان می‌باشد. جلوگیری از نشاط و شادابی کودکان و جلوگیری از بروز احساسات و هیجانات عاطفی آنان، موجب سرخوردگی و بروز بیماری حقارت و عقده‌های روحی و روانی است. اسلام دین زیبایی و نشاط و دینی آسان و منعطف است. انبساط روحی، بهجت افزایی و خنده رویی از زمینه‌های رشد و شکوفایی جوان و زمینه‌‌ای برای تخلیه عقده‌های روحی و فشارهای روانی است. نشاط و انبساط روحی، یکی از متغیرهای مؤثر در شکل گیری شخصیت مثبت در کودکان و نوجوانان است و بالعکس، اضطراب و تشویش خاطر عامل مهمی در توقف استعدادها است. روانشناسان حالت شادی را نتیجه عمل هماهنگ و منسجم و سامان یافته همه عواطف یک فرد می‌دانند و معتقد هستند که نشاط و آرامش روحی زمینه‌های باروری خرد و اندیشه را به وجود می‌آورد.
تحقیقات و آمار به دست آمده، نرخ شادی در ایران بسیار پایین است و در برنامه ریزی‌های آموزشی بسیار کم به آن توجه می‌شود. یکی از مشکلات جامعه و مدارسی که از شادی و نشاط غافل هستند، افزایش بیماری‌های مختلف روانی از قبیل افسردگی و اضطراب است. شادی و نشاط به زندگی معنا می‌دهد و در پرتو آن دانش آموزان خصوصأ در دوران نوجوانی و جوانی می‌توانند خود را ساخته و پله‌های ترقی را یکی پس از دیگری طی کنند. تأثیر شادی و نشاط بر یادگیری دانش آموزان، امری غیر قابل انکار است. موفقیت تحصیلی دانش آموزان از موضوعات مهمی است که تحت تأثیر عوامل مختلفی قرار دارد. نشاط و شادکامی باعث می‌شود ذهن انسان پویا، زبانش گویا و استعدادش شکوفا گردد. در مدارس پویا، امید به زندگی، موفقیت و کنجکاوی، شادی و طراوت تحصیلی، برانگیزنده و تحقق دهنده استعدادها و نیازهای فطری و مقتضیات آتی دانش آموزان است. در گذشته هدف آموزش و پرورش تربیت عده‌ای فارغ‌التحصیل بوده که فقط بتوانند امرارمعاش کنند. ولی در قرن جدید آموزش و پرورش به این نتیجه رسیده است که سرلوحه‌ی تعلیم و تربیت در یک جمله خلاصه شده است: «شوق زندگی کردن را به دانش آموزان بیاموزیم». در حقیقت رشد پایدار ما در گرو شادی پایدار است از طرفی نباید از تأثیر شادی و نشاط بر یادگیری دانش آموزان غافل شد، بنابراین لازم و ضروری است که این شادی در مدارس ایجاد و مدیریت شود. این را نباید فراموش کرد که جامعه‌ی علمی زنده و پویا، جامعه‌ای است که عوامل شادی در آن فراوان باشد و در برنامه‌ریزی‌های آموزشی نظام‌های مختلف آن، راه‌کارهایی جهت شادابی و نشاط دانش‌آموزان طراحی و تنظیم گردد.
ریچارد کارسون معتقد است که شادمانی حالتی از ذهن است نه رشته‌ای از حوادث. احساسی آرامش‌بخش که می‌توانید همیشه تجربه‌اش کنید و با آن زندگی کنید نه چیزی که برای یافتنش نیاز به جستجو داشته باشید. شادمانی در خارج از وجود شما نیست بلکه یک احساس است.
مایرز، سلامت روانی فرد را در میزان داشتن سرخوشی فرد می‌داند و سرخوشی (خوشحالی) را چنین تعریف می‌کند: «نوعی احساس امنیت. احساس این که زندگی به طور کلی به خوبی می‌گذرد.» این حالت خوشی و نشاط زودگذر نیست و دارای دوام نسبتأ پایداری است که بستگی به عوامل متعددی دارد. خوشحالی به سن یا میزان درآمد، مرد یا زن بستگی ندارد، ولی به بعضی خصوصیات شخصیت فرد و مهارت‌های او، داشتن روابط نزدیک با دیگران و برخورداری از اعتقادات مذهبی و عمل کردن به آنها مربوط است.
ترقی هر کشور رابطه‌ی مستقیم با پیشرفت علم و تکنولوژی آن کشور دارد. پیشرفت علمی نیز زمانی حاصل می‌شود که افراد خلاق و متفکر تربیت شده باشند. پیشرفت تحصیلی به معنی افزایش میزان یادگیری، سطح نمرات و قبولی دانش آموزان در دروس و پایه‌ی تحصیلی می‌باشد و همه این‌ها به روحیه‌ی مثبت دانش آموزان بستگی دارد که بازهم به تأثیر شادی و نشاط بر یادگیری دانش آموزان برمی‌گردیم.
خانواده مهم‌ترین نقش را در ایجاد شادابی در فرزند خود ایفا می‌کند. تربیت فرزند از بدو تولد و ایجاد شادی و نشاط در او و پیوند خانواده و مدرسه و تعامل این دو با هم، می‌تواند روش مؤثری برای ایجاد شادابی در فرزند او پیدا و اجرا کند. برخی از والدین به دلیل نداشتن شناخت کافی از فرزندان خود و نیازها و استعدادهای آنها و هم‌چنین ویژگیهای سنی فرزندانشان در سنین مختلف، نمی‌توانند نقش خود را در نظارت و حمایت صحیح از فرزندانشان به خوبی ایفا کنند. در نتیجه نه تنها باعث افت تحصیلی در فرزندان خود می‌شوند، بلکه روز به روز از آنها فاصله می‌گیرند. والدین می‌توانند با ارتباط مستمر با مدارس، شرکت منظم در جلسات انجمن اولیاء و مربیان و کلاس‌های آموزشی با ویژگی‌ها و نیازهای فرزندان خود در دوره‌های مختلف سنی آشنا شوند و نقش خود را در حمایت و نظارت از آنها به خوبی ایفا کنند.
مدرسه اگر ایستا و غم زده باشد دانش آموزان به جای نشاط و طراوت و شادابی، انزجار و به جای مهربانی و عشق ورزی، حسادت و کینه توزی را می آموزند. در مدرسه پویا، امید به زندگی، موفقیت و کنجکاوی، شادی و طراوت تحصیلی، برانگیزنده و تحقق دهنده استعدادها و نیازهای فطری و مقتضیات آتی دانش آموزان است .
عوامل ایجاد شادی در مدارس
الف) شاداب سازی ظاهری مدرسه
1-فضاسازی و زیباسازی حیاط مدرسه
2-زیبا سازی ساختمان مدارس
3-زیبا سازی وتمیز بودن نمازخانه وکتابخانه وکارگاه
-4-پوشش های ظاهری معلم ها، مدیر و کارکنان، دانش آموزان
5-مرتب بودن و استفاده از رنگ های شاد و روشن برای کارکنان مدرسه
6-رعایت بهداشت فردی واجتماعی دانش آموزان
ب) معلم شاد و با روحیه
معلم و روحیه‌ی او یکی از عواملی است که باعث ایجاد حس مثبت و منفی در دانش آموزان می‌شود. معلم آهنگ و فضا و جو کلاس درس را تنظیم می‌کند. برای پرورش روح دانش آموزان باید روح معلم شاد باشد. معلمانی که نمی‌توانند حضور توانمند در کلاس داشته باشند، از لحاظ انتقال فکری با دانش آموزان هماهنگ نیستند و برای پاسخ‌گویی به دانش آموزان آمادگی ندارند. اگر دانش آموزان بدانند چه باید بخوانند، چرا باید بخوانند، دروسی که باید بخوانند چه سودی در آینده‌ی نزدیک و دور برای آنها دارد، موارد کاربرد دروس در جامعه کجاست و چگونه مورد استفاده قرار می‌گیرند؛ اهداف برای آنها روشن می‌شود و به درس و معلم خود رغبت پیدا می‌کنند و محیط کلاس و مدرسه برای آنها شاد و نشاط‌آفرین می‌شود. پس معلم باید با انواع روش‌های تدریس ، تشویق و تنبیه آشنایی داشته باشد و همواره اطلاعاتش به روز باشد.
چنانچه قرار باشد که روح دانش آموزان پرورش و رشد یابد، باید این روند از روح معلم آغاز گردد. حال اگر روح معلم افسرده و ناتوان باشد شانس ناچیزی برای تقویت و مراقبت از روح دانش آموزان بوجود خواهد آمد.
ج) جو مدرسه
جو مدرسه می تواند بر اساس وفاداری و همدلی سازمان دهی شود یا افراد را در دو سوی یک دیوار بلند ناامنی و بی اعتمادی قرار دهد. داشتن فرصت های برابر، خودی محسوب شدن، پذیرفته شدن و تمایل به همکاری چند جانبه، از جمله مؤلفه های جو مدرسه می باشد .
الف: پیشنهاد به مدیران
1- نظارت مشارکتی بر فعالیت های آموزشی و پرورشی مدرسه
۲ – تبادل تجربه موفق مدیران در رابطه با شاداب سازی مدارس
۳- مطالعه در خصوص شادی و جایگاه آن در تعلیم و تربیت
۴- استفاده از مدیریت مشارکتی که باعث خلاقیت و ابتکار می شود.
۵- تشکیل کمیته شاداب سازی مرکب از مدیر، مربی پرورشی، دبیر ورزش، هنر، نماینده دبیران، دانش آموزان و انجمن اولیاء و مربیان
۶- برگزاری اردوهای سیاحتی و تفریحی با نظارت اولیاء
۷- بها دادن به دانش آموزان کنجکاو و پرسشگر و پرتحرک و شاداب
۸- ایجاد فضای سبز و استفاده از رنگ های شاد و جذاب در مدرسه
۹- فراهم کردن برنامه مشارکت اولیاء در برنامه های شاداب سازی
ب: پیشنهاد به معلمان
1-استفاده از روش های مناسب تشویق و تنبیه
۲- ترغیب دانش آموزان به فعالیت های گروهی
۳- استفاده از روش گردش علمی و نمایشنامه ای
۴- اختصاص بخشی از کلاس به گفتن لطیفه۵- استفاده از موسیقی آرام بخش سر کلاس درس در موقعیت مناسب
۶- خواندن قصه ها و داستان های جالب و دوست داشتنی برای دانش آموزان در کلاس درس انشاء، پیام های آسمان ، ادبیات و
7-آموزش مهارت های زندگی و…
ج: پیشنهاد به مشاوران، مربیان پرورشی
1- معرفی الگوهای مناسب علمی، ورزشی، فرهنگی به دانش آموزان
۲- توجه به بهداشت روانی و جسمی دانش آموزان
۳- برگزاری جنگ خنده در مراسم صبحگاهی یا اعیاد که با گفتن لطیفه های مناسب و اخلاقی باعث ایجاد شور و نشاط و تخلیه هیجانی می شود
۴- ایجاد تابلوی اعلانات تحت عنوان ایستگاه خنده که شامل شعرهای شادی آفرین و لطیفه های مناسب می باشد.
۵- استفاده از پیام های بهداشتی شاد در تابلوی اعلانات
۶- برگزاری جشن ها به مناسبت های مختلف
7- برگزاری جنگ شادی خانوادگی در مدرسه
۸- آموزش مهارت های زندگی (خودآگاهی، همدلی، ارتباط مؤثر، تصمیم گیری، حل مسأله، تفکر خلاق، تفکر انتقادی، توانایی حل مسئله، توانایی مقابله با استرس)
تهییه شده توسط آمنه کرمانی _آموزگار پایه چهارم